Coraz więcej samorządów ze zrozumieniem podchodzi do wyzwań, jakie czekają je w obliczu wzrostu cen nośników energii. Dlatego zawiązują porozumienia klastrowe, chcą budować własne farmy fotowoltaiczne, by uniezależnić się od zewnętrznych dostawców energii. Klaster energii staje się dla nich naturalnym rozwiązaniem.

Nieustanny wzrost zapotrzebowania na energię, przy jednoczesnej konieczności ograniczenia emisji CO2, powoduje realny wzrost cen energii elektrycznej. Szacuje się, że ceny energii już niedługo będą oscylować w okolicach 1 zł/kWh i wyżej. Prognozowana cena energii elektrycznej czynnej na rok bieżący to ok. 68 gr/kWh. Do tego należy doliczyć koszt dystrybucji, opłaty stałe i zmienne (m.in. opłata mocowa) i VAT (w sumie kolejnych 50 gr/kWh). Będzie to mieć znaczący wpływ na projekt oraz realizację budżetu wielu samorządów. Drastyczne wzrosty cen energii spowodują, że gminy, które nie odnajdą się w nowej rzeczywistości, będą redukować wydatki bieżące i inwestycje. Do takich wydatków mogą należeć chociażby te związane z usługami publicznymi świadczonymi na rzecz mieszkańców czy prowadzeniem prorozwojowej polityki lokalnej.

Zamiast grupy zakupowej

Jeszcze do niedawna rozwiązaniem wskazanego problemu były przetargi w ramach grup zakupowych. Jednak ta formuła już się wyczerpała. Duże wolumeny energii elektrycznej potrafią zapewnić jedynie wielkie grupy energetyczne, których wytwarzanie oparte na węglu powoduje wysokie ceny energii w rozstrzyganych przetargach. Kwoty oferowane przez te spółki wynikają wprost z cen za energię na Towarowej Giełdzie Energii, gdzie normą staje się ponad 600 zł/MWh.

Na rynku istnieją już mechanizmy, które mogą zniwelować najwyższą obecnie składową rachunku za prąd, czyli energię czynną. Gmina, która zainwestuje we własne źródła wytwórcze o mocy pozwalającej na wyprodukowanie w ciągu roku energii stanowiącej jej roczne zużycie, może stać się samowystarczalna. W takim przypadku stosuje się model formalnoprawny na wzór tzw. wirtualnej elektrowni. Jeżeli wystąpi nadprodukcja energii w jednym punkcie (np. gminna farma fotowoltaiczna), może ona zostać zaliczona na poczet zużycia w innym punkcie należącym do gminy (np. urząd gminy).

Należy zaznaczyć, że gmina nie będzie zajmowała się obrotem energią elektryczną. Oznacza to, że nie będzie prowadzić działalności gospodarczej polegającej na sprzedaży energii elektrycznej do odbiorców końcowych czy na rynkach hurtowych. Zadaniem gminy jest wytwarzanie zielonej energii i dostarczanie wyłącznie na własne potrzeby przy wykorzystaniu publicznej sieci OSD (operator systemu dystrybucyjnego), do której są przyłączone gminne PPE (punkty poboru energii). Co ważne, model ten nie wymaga uzyskania koncesji na obrót energią elektryczną. Energię wprowadzoną i zużytą we wszystkich punktach PPE gminy rozliczy podmiot posiadający przedmiotową koncesję. Podmiot ten jest jednocześnie odpowiedzialny za bilansowanie handlowe (POB), z którym gmina ma podpisaną umowę.

Nowe przepisy

Niestety, nawet stosując opisany mechanizm na rachunku wciąż widnieją dwie pozostałe składowe, jakimi są opłaty za dystrybucję i opłaty stałe. Jednak z pomocą przychodzi tu unijna dyrektywa w sprawie promowania stosowania energii z OZE, potocznie zwana dyrektywą RED II. Pomocny jest też opublikowany w lutym 2022 roku projekt nowelizacji ustawy o OZE. Projekt przewiduje m.in. zmiany w kluczowych obszarach transformacji polskiej energetyki zmierzającej do rozwoju społeczności energetycznych. Zmiany w ustawie przyniosą dodatkowe wymierne korzyści w ramach budowy lokalnych społeczności energetycznych.

Powszechnie wiadomo, że rozproszenie jednostek wytwórczych i rozmieszczenie ich blisko odbiorców pozwala na racjonalne i efektywne wykorzystanie lokalnego potencjału OZE i stanowi mniejsze koszty dla systemu elektroenergetycznego. Wpływa także na ograniczenie strat w przesyle i dystrybucji energii elektrycznej. W najbliższych latach rynek energii będzie się zmieniał i przejdzie ewolucję w kierunku lokalnych obszarów samobilansujących. Takie obszary – w ramach działalności klastrów – już funkcjonują na terenie Polski. Zgodnie z Polityką Energetyczną Polski, w 2030 roku będzie w naszym kraju funkcjonować nawet 300 obszarów zrównoważonych energetycznie, jakimi są klastry energii.

Projekt nowelizacji

W projekcie nowelizowanej ustawy OZE zaproponowano zmianę dotychczasowej definicji klastra energii na porozumienie. Przedmiotem porozumienia jest zaś współpraca w zakresie wytwarzania, magazynowania i równoważenia zapotrzebowania, dystrybucji lub obrotu energią elektryczną. Stroną porozumienia jest co najmniej jedna jednostka samorządu terytorialnego. Jego celem jest natomiast zapewnienie korzyści gospodarczych, społecznych lub środowiskowych stronom porozumienia lub zwiększenie elastyczności systemu elektroenergetycznego.

Zaproponowano także, aby działalność klastra energii była prowadzona na obszarze jednego powiatu lub pięciu sąsiadujących ze sobą gmin. Jest to uzasadnione z uwagi na ryzyko ewentualnego tworzenia klastrów w gminach oddalonych od siebie, co byłoby sprzeczne z zasadą lokalnego działania. Ponadto klaster energii powinien obejmować zwarty terytorialnie obszar, działając w oparciu o zintegrowaną technicznie infrastrukturę sieciową. Dlatego dodano przepis, który określa, że klaster energii działa na obszarze jednego operatora systemu dystrybucyjnego. System ten zaopatruje w energię elektryczną wytwórców i odbiorców będących członkami klastra. Instalacje członków są z kolei przyłączone do sieci tego operatora.

Projekt ustawy zakłada także system wsparcia dla klastrów polegający na zwolnieniu z opłaty OZE, opłaty kogeneracyjnej i akcyzy. Przewiduje się również dodatkowe korzyści w odniesieniu do kosztów usługi dystrybucji. Będą one uzależnione od osiągnięcia poziomu zużycia własnego i mogą skutkować 25-procentowym upustem tejże składowej rachunku.

Prąd z klastra energii – system wsparcia w dwóch etapach

Mechanizm wsparcia ma charakter czasowy. Będzie funkcjonować w dwóch etapach. Pierwszy okres potrwa od 1 stycznia 2024 r. do 31 grudnia 2026 r. W tym czasie co najmniej 30 % energii wytwarzanej i wprowadzanej do sieci przez strony klastra ma pochodzić z OZE. Łączna moc zainstalowanych instalacji w klastrze miałaby nie przekraczać 100 MW oraz umożliwiać pokrycie w ciągu roku nie mniej niż 40 % łącznego rocznego zapotrzebowania stron porozumienia klastra. Ponadto zdolność magazynowania energii stron porozumienia powinna wynosić co najmniej 2 % łącznej mocy zainstalowanej instalacji wytwórczych.

W drugim etapie nowelizacja ustawy OZE zakłada zwiększenie wymagań. Od 1 stycznia 2027 r. wsparcie będzie przysługiwać tym klastrom, które wykażą, że co najmniej 50 proc. energii wytwarzanej i wprowadzanej do sieci energii pochodzi z OZE. Łączna moc zainstalowanych instalacji w klastrze także nie będzie mogła przekroczyć 100 MW. Co więcej, moc musi umożliwić pokrycie w ciągu roku w każdej godzinie nie mniej niż 50 proc. łącznych dostaw energii do stron porozumienia klastra. Konieczna będzie również zdolność magazynowania energii na poziomie 5 proc. łącznej mocy zainstalowanych instalacji wytwórczych w danym klastrze.

Usługa ograniczania obciążenia szczytowego

Obowiązujące przepisy ustawy bardzo ogólnie określają zasady współpracy biznesowej w ramach klastrów energii, co znacząco ogranicza ich rozwój. Konieczne było zatem stworzenie jasnych reguł, aby klastry energii mogły efektywnie współpracować na krajowym rynku energetycznym. W nowelizacji ustanowiono więc zasady tworzenia klastrów i zawierania porozumień. Wprowadzono m.in. wymóg zawierania ich w formie pisemnej pod rygorem nieważności oraz wskazano kluczowe postanowienia, które porozumienie powinno zawierać. Należą do nich m.in.

– prawa i obowiązki stron porozumienia klastra energii,
– rodzaj działalności będącej przedmiotem współpracy, a także
– prawa i obowiązki koordynatora klastra.

Koordynator będzie sporządzać roczne sprawozdanie, w którym wskaże m.in. dane o ilości energii wytworzonej przez strony porozumienia klastra, w tym ilość energii wytworzonej z OZE oraz łączną moc zainstalowanych instalacji należących do członków klastra. Koordynator klastra energii będzie przekazywać Prezesowi URE sprawozdanie do 30 czerwca roku następującego po roku, którego dotyczy sprawozdanie.

Z założenia propozycje rozwiązań wpłyną pozytywnie na zapewnienie bezpieczeństwa pracy systemu elektroenergetycznego. Służyć temu będzie także nowa usługa ograniczania obciążenia szczytowego wykonywana na obszarze ograniczania szczytowego obciążenia mocy. Polega ona na zmniejszeniu mocy szczytowych obciążających infrastrukturę sieciową poprzez aktywne zarządzanie zapotrzebowaniem i wytwarzaniem energii elektrycznej. Odpowiedni dobór odnawialnych i innych źródeł wytwarzania energii w ramach kooperatyw energetycznych może lokalnie zapewnić samowystarczalność i bezpieczeństwo energetyczne.

Usługa ograniczania obciążenia szczytowego jest formułą odpłatnego świadczenia na rzecz operatora systemu dystrybucyjnego, dlatego wiąże się z kolejnymi gratyfikacjami finansowymi dla członków klastra. Polega ona na ograniczeniu szczytowej generacji energii przez strony porozumienia. Wysokość wynagrodzenia za tę usługę ustala się w zależności od stopnia wywiązania z obowiązku ograniczania szczytowego zapotrzebowania na moc obszaru ograniczania obciążenia szczytowego przez strony umowy będące członkami klastra energii.

Taniej o dwie trzecie?

Wprowadzenie takiej usługi teoretycznie otwiera nowe możliwości działania dla stron porozumienia klastra energii. Może także stanowić użyteczne narzędzie do bilansowania energii elektrycznej przez operatora sieci dystrybucyjnej, wzmacniając jej stabilność. Z kolei wcześniej wspomniane mechanizmy i preferencje mogą dać istotny impuls dla rozwoju samobilansujących się obszarów takich jak klaster energii.

W przygotowanej przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska ocenie skutków regulacji zawarto szczegółową analizę, z której wynika, iż poza ekonomicznymi korzyściami w części rachunku dotyczącej energii czynnej, członkowie klastra mogą liczyć na wsparcie w zależności od wartości taryfy dystrybucyjnej, na poziomie prawie 70 zł/MWh. Przyjmując łączny koszt jednej kilowatogodziny na poziomie złotówki okazuje się, że rachunek można obniżyć nawet o dwie trzecie.

Zysk z nieużytków

Tematyka energii jest skomplikowana. Jednak coraz więcej samorządów rozumie wyzwania, jakie czekają je w obliczu wzrostu cen nośników energii. Dlatego zawiązują porozumienia klastrowe, budują własne farmy fotowoltaiczne, by uniezależnić się od zewnętrznych dostawców energii.

Przykładem takiego podejścia jest gmina Chełmża w województwie kujawsko-pomorskim, będąca członkiem Toruńskiego Klastra Energii „Energia Gotyku”. Gmina od kilku lat kompletowała szereg wymaganych dokumentów do budowy farmy o mocy 1 MW. Tym samym stała się prekursorem planowania energetycznego na poziomie lokalnym, a sama inwestycja uzyskała dofinansowanie w formie 95 % dotacji w ramach pierwszej edycji pilotażowego Programu Inwestycji Strategicznych w ramach rządowego programu Polski Ład.

Budowa samowystarczalności energetycznej nie jest jedynym rozwiązaniem dającym wymierne korzyści ekonomiczne. Należy pamiętać, że nawet przy bardziej konserwatywnym podejściu do generacji z OZE (pv, biogaz, biomasa) gminy mogą uzyskiwać dodatkowe wpływy z podatków od nieruchomości. Kwoty te mogą wynieść setki tysięcy, a przy wielkoskalowych projektach fotowoltaicznych – nawet miliony złotych. W przypadku farm fotowoltaicznych podatek od nieruchomości nalicza się podwójnie – od gruntów wykorzystywanych do działalności gospodarczej i od budowli. Zgodnie z prawnymi wymogami, elektrownia słoneczna może powstać jedynie na terenie o IV lub niższej klasie ziemi oraz na nieużytkach rolnych. Dlatego perspektywa zarabiania na terenie, który pod względem rolniczym przedstawia marginalną wartość, tym bardziej może być atrakcyjna. Nie bez znaczenia pozostaje tutaj „lokalność” inwestora.

W najbliższych latach rynek energii będzie ulegał transformacji w kierunku wytwarzania jej lokalnie z odnawialnych źródeł. Głównym katalizatorem takich zmian jest potrzeba zapewnienia większego bezpieczeństwa energetycznego Polski i uniezależnienia się od paliw kopalnych. Jeśli nasz kraj ma osiągnąć cele w ramach polityki energetyczno-klimatycznej – tzw. Europejskiego Zielonego Ładu, należy dążyć do tego nie tylko na poziomie krajowym, ale przede wszystkim lokalnym, gdzie kluczową rolę odgrywają samorządy oraz przyjęta przez nie polityka energetyczna.